Dharma’s

Een andere kijk op oorzaak en gevolg

Ook in filosofisch opzicht wijkt het boeddhisme af van westerse inzichten. Men kent een andere vorm van het begrip causaliteit, namelijk de ‘leer van het voorwaardelijk (of afhankelijk) ontstaan’. Voor de boeddhisten is het niet zo dat een aantal voorafgaande oorzaken een gevolg produceert. Iedere gebeurtenis en ieder ding is daarentegen het resultaat van een veelheid van voorwaarden. Als álle voorwaarden die nodig zijn voor het ontstaan van een bepaalde gebeurtenis aanwezig zijn, dan zal die gebeurtenis onvermijdelijk plaatsvinden. Met andere woorden: er is geen werkelijke oorzaak; het gevolg is niets anders dan de aanwezigheid van het totaal van voorwaarden die nodig zijn voor het ontstaan ervan.

Dharma

Zo’n voorwaarde wordt ook wel dharma genoemd. Louter door zijn ontstaan werkt het (in combinatie met andere voorwaarden) mee aan het ontstaan van een ander dharma, dat op zijn beurt ook weer als voorwaarde dient. Aan de hand van dharma’s worden het ontstaan, het tijdelijke bestaan en het verdwijnen van de realiteiten van onze ervaring verklaard. Alles in het dagelijks leven wordt uiteindelijk teruggebracht tot hun ultieme elementen, of dharma’s. Alle gebeurtenissen zijn het resultaat van een onophoudelijke samenloop van dharma’s – een proces dat doorgaat tot het eind van elke eeuwigheid, als alles ontbindt om daarna, in de volgende eeuwigheid, op dezelfde manier opnieuw te beginnen.

Bij dharma’s gaat het overigens niet alleen om de materiële dingen van onze ervaring, maar ook alle psychische processen en gebeurtenissen en zelfs de ziel. In feite berust geen enkel psychisch proces op een substantiële realiteit. Alle psychische fenomenen worden verklaard in termen van het proces van het voortdurend ontstaan en verdwijnen van psychische gebeurtenissen of dharma’s.

Hoeveel dharma’s bestaan er eigenlijk? Elke boeddhistische school geeft daarop een verschillend antwoord. De aantallen variëren van 75 tot 174. Daarvan zijn de meeste dharma’s voorwaardelijk (samskrta), maar niet allemaal. Het nirvana is een onvoorwaardelijk dharma (asamskrta). Sommige boeddhisten voegen daar de ruimte aan toe, terwijl er weer anderen zijn die nog meer onvoorwaardelijke dharma’s kennen.