Fort Steurgat
(tekstbijdrage aan de wandelgids Waterliniepad, juni 2004)
Wonen in een fort, onder een groen dak, gelegen aan het water. Dat kan tegenwoordig in Werkendam, waar Fort Steurgat is omgetoverd in een wooncomplex met acht luxe appartementen en drie villa’s. Nog niet eerder zijn in Nederland woningen gebouwd op een 19e-eeuws fort.
Fort Steurgat ligt aan de rand van de Biesbosch, even ten zuidwesten van Werkendam. Zijn functie was de dijk langs de Merwede af te sluiten en de rivier en de Biesbosch onder controle te houden. Het fort had dus een belangrijke taak, maar was zelf vrij eenvoudig. Het bestond slechts uit twee gebouwen: het kruithuis, een bomvrije schuilplaats voor geschut van 30 bij 20 meter, en de kazerne van 60 bij 23 meter. Een ‘poterne’, een gewelfde tunnel, verbond de kazerne met het kruithuis. Om de twee gebouwen lag een ringgracht. Daaromheen waren wallen en geschutsopstellingen.
Het fort werd in 1881-1882 gebouwd en vormde het sluitstuk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Maar het bolwerk verouderde razendsnel. Tegen de nieuwe brisantgranaat bleken zelfs dikke muren niet bestand. Waterstaat en Defensie hebben Fort Steurgat nog wel voor andere doeleinden gebruikt en na een eeuw kwakkelen werd besloten om er maar een wooncomplex van te maken.
Een architectenbureau maakte acht appartementen, waarvan zes in het hoofdgebouw en twee in het voormalige kruithuis. Aan de rand van de ringgracht kwamen drie walwoningen, zogeheten waterfrontvilla’s, die riant uitzicht bieden op de Biesbosch. Enkele appartementen hebben een veranda of terras naast de woonkamer, andere een patio waar alle vertrekken op uitkomen. Bovenop de gebouwen moest een compleet nieuw grasdak gelegd worden, wat een grote technische uitdaging was vanwege de schuin aflopende daken. Een speciale daktuintechniek werd gebruikt om het grasdek te behoeden voor afschuiven.
Dat lijkt allemaal erg ingrijpend, maar de contouren van het oorspronkelijke fort zijn vrijwel onveranderd gebleven. Alleen de aarden wal die beide gebouwen verstevigde, zijn gedeeltelijk uitgegraven om glazen puien mogelijk te maken. Wat eens een vochtige krocht was, is nu een samenspel geworden van oud en nieuw. Tegenover bunkerachtige fortmuren staan heldere glazen puien en elegante balkons.
Kader 1
Gras op het dak
Groendaken komen in Nederland steeds vaker voor, maar vragen ook veel technisch vernuft. Een groen dak moet immers een grote last dragen, bestand zijn tegen wortels en vooral ’s winters goed isoleren, want dan zit veel water in de grond. Daarom zijn de grasdaken van Fort Steurgat uit lagen opgebouwd: een isolatielaag, een beschermlaag tegen beschadigingen, een drainagelaag om regenwater af te voeren, een waterbuffering voor de beplanting in droge perioden, en een graslaag. Een extra complicatie is dat de daken schuin aflopen. Dat werd opgelost met drainageplaten en een anti-afschuifconstructie. Twee keer per maand maait de plaatselijke hovenier het gras en tweemaal per jaar wordt het dak gecontroleerd. Naar verwachting gaan de grasdaken 30 jaar mee.
Kader 2
Brisantgranaten
Als één militaire vinding wel heeft bijgedragen aan de ondergang van Fort Steurgat – en van de Hollandse Waterlinie in het algemeen – dan is dat de brisantgranaat. In 1885 bezocht de jonge kapitein Cornelis Snijders de Krupp-fabriek in het Duitse Essen. Pruisische generaals vertelden hem trots over deze nieuwe granaat, waarvoor geen muur te dik leek. De inslag van de brisantgranaat zou door zijn springlading minstens vijftien keer zoveel effect hebben als zijn beste voorgangers. Het nieuws sloeg bij het Nederlandse Ministerie van Oorlog in als een bom. Tientallen forten bleken in één klap verouderd. Veel lopende projecten werden stopgezet en haastig werden bestaande vestingwerken versterkt met nog dikkere muren. Maar al deze versterkingen konden het tij niet meer keren. In de 20e eeuw deed nog een ander fenomeen zijn intrede: de parachutist. Die kon immers achter welke linie dan ook worden gedropt.
Laatste reacties