Zen

Zen is de bekendste variant van het boeddhisme, maar ook de meest onbegrepen. Je kunt een gerecht beschrijven aan de hand van een recept, maar de smaak is niet uit te leggen. Dat geldt ook voor zen. Je kunt de traditie en de praktijk van zen beschrijven, maar alleen door het zelf te beoefenen kun je doordringen tot de kern.

Volle aandacht

Zen is een oefening in aandacht voor het dagelijkse leven om je heen. Je komt daarmee los van de beperkingen van je denken, van je standaard-reacties, van vooroordelen en van vastgeroeste ideeën. Het doel van zen is een directe ervaring van het leven zelf. Door elk onderscheid zoals ik/jij, waar/onwaar, subject/object te elimineren en alle vooroordelen los te laten ontstaat een bewustzijn dat niet wordt geconditioneerd door woorden en opvattingen. Iemand die zen beoefent, streeft ernaar alles te doen met volle aandacht en zonder vooropgezet idee, doel of onderscheid.

Zen: eenvoudig, direct en praktisch

Zen is een niet-intellectuele methode. Zen kent geen dogma’s, het is geen religie of filosofie, geen speciale manier van mediteren, geen specifieke vorm van spiritualiteit en zeker geen vorm van mystiek. Zen vormt een groot contrast met het Tibetaans boeddhisme. Tibetaanse rituelen maken gebruiken van allerlei mystieke symbolen en rituele voorwerpen. Zen is daarentegen eenvoudig, direct en praktisch, en houdt zich bezig met het hier en nu. Dagelijkse bezigheden zijn even belangrijk als grootse ambities. Umon, zenmeester in de tiende eeuw, vatte zen als volgt samen:

Als je loopt, loop dan.
Als je zit, zit dan
en wiebel vooral niet.

Zazen en koans

In de zenwereld is meditatie de beste manier om mentale helderheid te bereiken. Zen gebruikt ook humor, spontaniteit, onconventionaliteit, poëzie en andere creativiteit om duidelijk te maken dat verlichting boven het rationele uitgaat. Hoe een zentraining er precies uitziet, hangt per stroming af. De Soto-school, een van de twee hoofdtakken van zen, richt zich alleen op meditatie (zazen). Het Rinzai-Zen, de andere hoofdtak, maakt ook gebruik van andere technieken. De bekendste daarvan zijn de zogenaamde koans, een soort onoplosbare raadsels.

Zen = boeddhisme + taoïsme

Zen is in China ontstaan als kind uit een huwelijk tussen boeddhisme en taoïsme. Het kende in dat land een bloeitijd van meer dan vijf eeuwen, waarna het de oversteek maakte naar Japan. Pas in de twintigste eeuw verspreidde zen zich over de rest van de wereld. Vooral in Amerika na de Tweede Wereldoorlog werd zen snel populair. Veel Amerikanen kwamen in aanraking met zen door hun dienstplicht in Japan. De anti-autoritaire en iconoclastische trekken van zen sluiten goed aan bij de beat- en hippies-trends uit de jaren ’50 en ’60. Maar ook zonder deze culturele trends blijkt zen het goed te doen. Tegenwoordig hebben alle grotere plaatsen in Nederland wel een of meer zengroepen.

Wat is zazen?

Zazen (= zittende zen, Japans) is de basis van zenbeoefening. Het is een vorm van meditatie waarbij je stil zit met rechte rug en gekruiste benen en je je aandacht richt op je ademhaling. Zazen vraagt grote inspanning en veel geduld. Het is de steilste, maar ook de snelste weg naar verlichting.

Om met zazen te beginnen heb je niet meer nodig dan een paar basisinstructies en verder veel doorzettingsvermogen. Probeer elke dag te mediteren. Begin bijvoorbeeld met tien minuten per meditatie. Als het goed gaat, kun je dit opvoeren naar twintig tot dertig minuten per keer. Het is beter dagelijks korte tijd te mediteren, dan af en toe erg lang. ’s Morgens vroeg en ’s avonds laat zijn vaak de beste momenten. Dan ben je zelf meer ontspannen en is het meestal ook rustiger in je omgeving.

Zenbeoefenaars zitten meestal op een rond meditatiekussen, dat op een dun vierkant matrasje ligt. De lotushouding kent verschillende varianten, maar het is altijd belangrijk om met beide knieën de grond te raken. Veel westerlingen vinden het prettiger om een meditatiebankje te gebruiken, waarmee je knielt zonder met het onderlichaam op de hielen te rusten. De rug dient altijd zo recht en verticaal mogelijk te worden gehouden. Dat geldt ook voor het hoofd.

De handen liggen in elkaar, de linkerhand in de rechter handpalm naar boven gericht. De vingerkootjes van beide handen raken elkaar en de duimtoppen raken elkaar licht aan. De handen worden licht tegen de onderbuik gehouden, vlak onder de navel.

De ademhaling is een belangrijk onderdeel van zazen. Probeer het ademen zo spontaan en natuurlijk mogelijk te laten verlopen. Adem diep in en uit, maar ook weer niet té diep. Adem vooral met de buik, niet met de borstkas. Vaak telt men van 1 tot 10 bij het ademhalen, bijvoorbeeld inademen op de oneven getallen en uitademen op de even getallen. Na 10 weer opnieuw beginnen bij 1.

Dan het lastigste onderdeel van zazen: de geest. Probeer aan zo weinig mogelijk dingen te denken. Dat valt niet mee, voortdurend borrelen er gedachten op. Dit is echter een natuurlijk proces van het bewustzijn. Een gedachte is niet meer dan een flits door onze hersenen. Belangrijk is om er niet op voort te borduren, maar de gedachte te laten voor wat die is. Soms kunnen er heftige emoties naar boven komen. Dat is niet erg, het is ook nauwelijks te voorkomen. Probeer je gevoelens niet te onderdrukken, maar ga er ook weer niet te lang op door. Probeer je zoveel mogelijk op het hier en nu te blijven richten.

Bovenstaande stappen leiden tot een verkenning van je innerlijke wereld, met alle goede en slechte kanten. Bij sommige mensen kan dat nogal confronterend zijn. Accepteer alles wat naar boven komt, zonder oordeel, en laat het weer gaan. Uiteindelijk zal dit je geest veranderen, maar het heeft wel zijn tijd nodig. Verwacht niet té veel van jezelf. Zen is vooral een kwestie van veel geduld.

Wat zijn koans?

Koans, beoefend binnen de Rinzai-stroming, zijn raadsels zonder rationele oplossing. Een van de bekendste koans is: “Wat is het geluid van één klappende hand?” Een zenleraar geeft een leerling zo’n koan om erop te mediteren. Op een bepaald moment moet deze terugkomen met een antwoord. Een rationaal antwoord als “stilte” wordt niet geaccepteerd. Elk ander antwoord waarmee de leerling het inzicht laat blijken dat de waarheid het rationele begrip te boven gaat, wordt wel goed gerekend.

Je kunt je eigenlijk alleen met koans bezighouden onder leiding van een leraar die de koan-training zelf heeft voltooid. Neem bijvoorbeeld de koan: “Wat was je oorspronkelijke gezicht vóór je ouders geboren waren?” Veel mensen slaan aan het visualiseren en fantaseren hoe ze zich voelden voor hun geboorte. Zonder een leermeester heb je niet door dat je koans niet op deze manier moet oplossen. Maar zelfs met een leraar valt de koan-training niet mee. Het kan soms maanden of jaren duren voordat een leerling een bepaalde koan bevredigend heeft beantwoord. Er zijn ook gevallen bekend van leken, die een koan binnen 10 seconden hebben opgelost, maar dit zijn grote uitzonderingen. Net als zazen zijn koans doorgaans een kwestie van veel geduld en toewijding.